Идејата на овој текст е преку анализа на фашистичките општества, на нивните конститутивни елементи како и на општествените околности во кои тие се појавуваат разделно и со примери да го опише односот на нивните власти кон посебните општествени области, а особено кон образованието. Исто така во овој текст ќе сe наведат неколку ситуации и состојби во кои се наоѓа македонското образование, каузалитетот на нивното појавување, како и нивно компарирање со ситуациите во кој се нашло образованието во фашистичките општества. Притоа да овозможи да се препознаат сличностите, како преку поединечни примери така и преку генералната насоченост на образовниот процес.
Вредно е да се напомене дека во текстот подетално ќе се разгледуваат фашистичките општества кои отворено се декларирале како такви, а оние кои се обвинети за латентен фашизам само попатно ќе се споменат. Имено ќе се разгледува фашизмот како појава која за прв пат се институционализира во периодот меѓу двете светски војни и која денес доживува своја реинкарнација во замаскирана форма.
При разгледување на историската појава на фашизмот сосема би било плаузабилно доколку се се каже дека постојат два генерални услови при кој тој настанува. Без овие услови тешко може да се замисли развојот на една таква деструктивна идеологија, поточно кажано овие услови всушност ја прават материјалната основа на политичката идеологија на фашизмот- во сите свои варијанти. Едната од нив е брзиот развој на капитализмот во западните општества заедно со своите последици – индустријализацијата, модернизацијата на производството, урбанизацијата, динамиката на производството, а другата ја сочинуваат последиците од големата војна како масовната воена мобилизација на населението, масовна работна мобилизација на населението (тенденција која продолжува и по војната), маскомуникација која останува и по војната, нарушување на човечките права и достоинства, нерасчистените прашања кои продолжиле да ги разјадуваат односите помеѓу завојуваните страни и можеби најважната- зголемување на ингеренциите на државата при регулацијата на општествените односи.
Последиците од брзиот развој на капитализмот доведуваат до нагла промена на општествените улоги која пак повлекува криза на социјалната сигурност на класите. Граѓаните масовно се организирале во различни форми на здружување и тоа од прогресивни- во насока на афирмација и зголемување на одредени права, до конзервативни- кои стремат кон зачувување на привилегиите кои ги уживале одредени класи, при што ваквите тенденции редовно доаѓале во судир и се повеќе ги парцијализирале западните општества. Ваквата ситуација имала прилично турбулентно отсликување во политичката сфера и константно произведувала динамична политичка атмосфера. Политичките интереси забрзано се менувале, владите кои што се оформувале имале краток рок на траење и редовно не успевале да се справат со разгорените проблеми. Како еден пример за ваквото тврдење може да се посочи ситуацијата со нестабилноста на владите на Франција која доживеала промена на околу четириесетина различни влади во периодот од 1918 до 1940 година.
Како највидливо кризирање на капитализмот била големата економска криза позната како големата депресија која го зафатила светот кон крајот на триесетите и почетокот на четириесетите години на 20 век. Оваа криза во голема мера ги загрозила политичките системи во тој период со тоа што постоечките влади кои ја затекнале не успеале соодветно да изреагираат како би ги спречиле последиците кои таа ги донела со себе. Како пример за тоа е ситуацијата во Германија во која стапката на невработеност се искачила на дотогаш невидени 32 проценти. Оваа криза индирекно овозможила процеп преку кој радикалните опции на политичката сцена се актуелизирале и добиле масовна подршка како “надежни“ решенија на справување со проблемите кој ги донела кризата.
Дополнително масовната мобилизација на населението дали за воена или за работна цел, како и нарушеното човечко достоинство по големата војна довеле до зголемување на присуството на насилство помеѓу граѓаните во Европа. Масовната комуникација и развојот на техниките за комуникација ги создале можностите за убедлива и широко распространета пропаганда. Зголемувањето на ингеренциите на државата кај многу движења и партии влијаело да во своите залагања отворено истакнуваат укинување на европскиот вид на парламентарна демократија. Сите овие општи промени, како и низа на секојдневно испровоцирани проблеми довеле до тоа да граѓаните во овие општества решението го бараат во разни идеологии кои не подлежат на рационална основа.
Фашизмот во својата суштина претставува една конзервативна револуција. Една револуција која во својата идеологија ги инкорпорира сите прогресивни елементи од развојот на капитализмот како модернизацијата на производството, масовната индустријализација, убранизацијата на градовите итн., но која од друга страна недвосмислено се залага за оддржување на социјалната хиерархија и сигурност на постоечките класи. Таа всушност претставува една конзервативна солуција (реакција) на затекнатите проблеми и општествени дисторзии, што секојдневно го тиштат животот на граѓанинот во западните општества. Примерот со Италјанскиот фашизам го потврдува горе констатираното, во Италија Националната фашистичка партија како еконосмки модел го воведува така наречениот фашистички корпоратизам чија официјална функција е да обезбеди соработка помеѓу општествените класи како би се достигнал прогресот на нацијата. Економијата теоретски била водена од колективи составени од работодавачи, работници и владини посредувачи, чија цел била да исплодат економски решенија кои би претставувале баланс помеѓу различните интереси на класите. Но во пракса е спроведувано она што неретко стоело на сите фашистички пароли во Италија “Tutto nello Stato, niente al di fuori dello Stato, nulla contro lo Stato” (Сѐ за државата, ништо надвор од државата, ништо против државата.), имено, неприкосновена послушност кон државата како апарат за зачувување на веќе постоечката социјална хиерархија и поделеност. Она што би можело да се заклучи е дека единствената функција на оваа економија е да го зачува социјалниот поредок во општеството, а притоа да не го уназади општеството што всушност долгорочно гледано е една невозможна позиција.
Како главна компонентна карактеристика на фашизмот претставува национализамот и тоа во неговата радикална форма. Се форсира верување во идеален ентитет на обединета нација и се користат епитети како национална гордост, национална казна, национален прогрес итн. Како попатна последица од радикалниот национализам се формира категорија на национален предавник – кој во пракса е дежурен виновник за сите “застранувања“ . Оваа категорија се прилепува на сите кои што отстапуваат од дискурсот кој го наметнува државата организирана од ваквата идеологија.
Фашизмот исто така се карактеризира со изразена насоченост кон тоталитаризмот. Најчесто фашистичките држави се истовремено и тоталитарни држави, но постојат и исклучоци кои претставуваат некаков вид на хибриди, односно формално демократки влади со тоталитарни тенденции. Сите отврено фашистички држави инсталираат хиерархиски систем поставен од горе надолу, кој може да биде перципиран како една машина за егзекутирање на цели воспоставени од владеачката елита.
Овие движења без разлика дали се институционализирани (во форма на државна власт) или се неинституционализирани, се одликуваат и со континуирано спроведување на дирекни акции чија главна компонента е нерационалноста и неморалноста. Овие акции често се ад хок акции и се карактеризираат со изразено насилство. Една од најпознатите такви акции кој е поттикната од Национал-социјалистичката партија на Германија е акцијата позната како Кристалната ноќ (Ноќ на искршеното стакло). Оваа акција била изведена на 9ти и 10ти ноември 1938 година и таа опфаќала масовно опостушување на евреите во цела Германија и делови од Австрија, при што се извршило огромно насилство врз евреите (физички ликвидации, депортации во логори, силувања, уништување на имоти и тн.) од страна на цивили и членови на СА одредите. Во фашистичка Италија познат е и атентатот на социјалистот Матеоти – еден од гласните критичари на Мусолини, од страна на Црните кошули (парамилитарна фашистичка единица во фашистичка Италија, слична на СА одредите), чија главна мотивациона парола била „Me ne frego!“ (Не ми е гајле!).
Како една од најсуштинските структурни компоненти на фашизмот би ја издвоил тоталната општествена субординација. Имено целото општество претставува еден систем составен од подредености на секое ниво. Ваквата подреденост во овие општества се граничи со послушност во контекст на нивната вредносна поставеност и како таква не остава простор на моменти на независност и одвоеност од целиот систем. Секоја независност е толкувана како предавство на нацијата и се санкционира со сурови казнувања. Функцијата на ваквата подреденост е да ја обезбеди социјалната сигурност на постоечките класи и да ја обезбеди државата од било какви идни преврати (што на долг рок е неодржливо и во самата помисла парадоксално). Конвенционално се смета дека пирамидата завршува во една шака луѓе – политичка елита, на која и се подредени сите општествени области, но јас би рекол дека дури и политичката елита е подредена и се сфаќа себеси како егзекутивен инструмент на еден митологизиран ентитет кој претставува синтеза на (не)вредности, чија крајна цел е “добробитот“ на нацијата.
Како би се остварило идеалното фашистичко општество сите општествени сфери би морале да потклекнат под волјата која стреми да воспостави тотална општествена дисциплина. Па така во фашистичките општества наоѓаме подредена економија, подредена култура, како и подредени наука и образование. Третманот кон овие општествени сфери не е во насока на нивно сфаќање како цели по себе, туку тие се третираат како средства за постигнување на претходно утврдените политички цели. Доколку за првите се уште се води дискусија дали треба да бидат под државна регулација, за образованието и науката критиките се несомнено обединети. Имено науката не може да биде средство за некое поголемо добро од неа, туку таа единствено самата себе си е цел. Таа секогаш е парализирана и не произведува резултати кога подлежи на државна регулација и контрола. Тоа е заради тоа што таа не може да биде подредена на вредност која не е инхерентно нејзина, туку таа самата себеси се осмислува, си поставува цел и исплодува резултати во контекст на дискурсот кој таа самата го поставува.
Во фашистичките општества науката и образованието се сфаќаат како инструмент за остварување на цели во определените вредносни рамки во кој тој функционира, па врз образовниот процес во секое фашистичко општество редовно се врши осмислен напад чија цел е доведување на образовниот процес во субмисивна положба во однос на политичката елита и негово користење како пропагандна алатка за остварување на фашистичките идеали. Како пример за ваква поставеност слободно може да ни послужат озбразовните системи во фашистичка Италија и нацистичка Германија. Во двете држави образованието се користи како пропагандна алатка и забележливи се подеднакви апсурди во образовните процеси. Важно е да се напомене дека и двете држави ставале особен акцент кон оваа општествена област, бидејќи сепак во нивните поматени умови иднината на фашизмот тие ја гледале во младината на нивните општества. Оттаму, покрај регуларното и задолжително образование, за да ги остварат своите замисли тие инсталирале мноштво младински организации кои биле посветени на “каузата“ и кои вршеле нескриена и често застрашувачко апсурдна индоктринација на младите. Во Италија познати се : “Синовите на волчицата“ (организација која инволвирала деца од 4 до 8 годишна возраст), “Балила“ (од 8 до 14) и “Авангардистите“ (од 14 до 18); додека во Германија постоела организацијата “Хитлеровата младина“ која во почетокот на 1933 броела 50 000 млади луѓе, додека на крајот на истата година достигнала до 2 милиони, во врвот на своето постоење во 1936 таа броела 5.4 милиони членови, а како огранок на оваа организација била и “Сојузот на германски девојки“ во кој исто така масовно биле вклучени девојките на млада возраст. Учеството во овие организации не било формално задолжително, но во пракса всушност учеството во овие организации било услов за понатамошното вработување во разни општествени области (војска, државни службеници, национални спортисти итн.).
Формалното образование во овие општества било внимателно програмирано со цел да служи како беспрекорна пропаганда и индоктринација на младите. Приметливо во конституцијата на образовниот процес во овие општества е дека контролата оди во две насоки:
– Од една страна наставните програми заедно со наставните материјали се дирекно контролирани од државните цензори и поставувани така што целосно и служат на идеологијата на фашизмот. Пример за таквата тенденција е самиот почеток на власта на “Национал-социјалистичката партија“ во Германија кога Јозеф Гебелс (министер за пропаганда и просветлување) во својот говор во Берлинската опера на 10ти мај 1933 година ги осудува сите автори кои не се поклопуваат со нацистичката идеологија и кои се од еврејско потекло, во набројувањето влегуваат Алберт Ајнштајн, Сигмунд Фројд, Хелен Келер, Ернест Хемингвеј, Џек Лондон и др., а по овој говор следело масовно свечено спалување на книгите кои се практично цензурирани од самиот Гебелс и се смета дека истата вечер се спалени околу 25 000 книги, спалувањето продолжило и во наредните денови, а цензурата продолжила во целото понатамошно владеење на оваа партија. Постојат неколку апсурдни примери од овој тип во областа на наставниот материјал што се користел, еден од нив е и филмот „Евреинот скитник“ од режисерот Фриц Хиплер снимен во 1940 година. Во овој филм евреите се прикажани како инфериорен народ, луѓе од втор степен, пакост за ариевскиот народ, па да се поткрепат таквите тврдења се прикажувале сцени од Полските гета. Апсурдот да биде поголем во филмот не е изоставен и Алберт Ајнштајн за кого се вели: “Евреинот со релативноста, кој ја крие својата омраза кон Германија преку својата обскурна псевдо наука.“ . Овој филм бил редовно проектиран во камповите кои ги организирала Хитлеровата младина, а влегол и во наставниот процес. Истовремено додека филмот се проектирал, се лансирала и програма за изработка на разорно воено оружје за чие изработување се користеле сознанија до кои дошол Ајнштајн. Често во овие општества односите со црковните власти биле испреплетени, па државната и црковната власт неретко си правеле услуги, а тоа секако имало влијание и на образованието. За тоа добар пример е оној во Италија во периодот на владеење на Мусолини каде во основните и во средните училишта било воведено задолжително изучување на религијата, што го погазило принципот на секуларната држава.
– Од друга страна, образовниот кадар и организираните образовни институции во овие општества постојано биле под силна и детална контрола од страна на власта. По доаѓањето на Национал социјалиститите на власт на 7 април 1933 година во Германија се вовел и Законот за реставрација на професионална државна служба, со кој сите вработени во државната служба кои немале ариевско потекло или не се согласувале со нацистичката политичка идеологија биле присилени да ги напуштат своите работни места. Како последица на тоа образовниот кадар бил доведен во една ситуација да во 1937 година 97 проценти од образовниот кадар членувал во синдикатот на Национал-социјалистичката партија, што отприлика изнесувало околу 300 000 учители. Конкретно високото образование во нацистичка Германија било под силен удар на режимот исто така, околу 10 проценти од вработените во него биле отпуштени од работа бидејќи не се согласувале со дискурсот на режимот, имале еврејско потелко или биле социјалдемократи. Дел од професорите кои биле протерани од функциите во високото образование се светски познатите: Алберт Ајнштајн, Макс Борн, Фритц Хабер, Ото Фриц Мајерхоф, Теодор Адорно, Мартин Бубер, Ернест Блох, Ернест Касирер, Херберт Маркузе, Луис Хамилтон. Паралелно на агресивноста на власта кон високото образование позната е и големата послушност од страна на академиците на Германија кон нацистичкиот режим. Во една пригода работа на универзитетот во Фрајбург му била понудена на Џејмс Франк (кој добил нобелова награда за физика во 1925 година), при што овој ја одбил во знак на протест против антисемитистичката политика на режимот, како реакција на овој гест 33 професори на истиот универзитет потпишале петиција со која го обвиниле Франк за академска саботажа, кон таквата осуда се приклучил и Мартин Хајдегер кој во тоа време бил ректор на универзитетот. Исто така познати се многу судири со неистомислениците во овие области, еден таков пример е и судирот помеѓу Мигел де Унамуно (во тоа време ректор на универзитетот Саламанка) и генералот Милан Астреј (кој бил поддржувач и близок соработник на Франко во Шпанија), при една свеченост првиот цврсто застанал во одбрана на науката и универзитетот и се спротиставил на убедувањата на Астреј, што резултирало со негово отпуштање од позицијата ректор и му било изречено домашен притвор. Во сите овие општества препознатлива е и наглата и насилна промена на имињата и патроните на образовните институции.
Она што би можело да се изведе како заклучок од овие примери е дека фашистичките влади во овие декларирани фашистички држави со својата агресија кон образованието постигнуваат или барем настојуваат да постигнат од една страна индоктринација на младите, а од друга страна отстранување на секоја потенцијална опасност на било каква опозиција која може да произлезе од оваа сфера. Угнетувањето на секоја критика која доаѓа од областа на науката и образованието секогаш функционира како угнетување на самата наука, бидејќи длабоко во нејзината суштина е да произведува некомформизам и бунт против било кој систем. Тоа е случај токму поради тоа што во овие области се случува цивилизациската вредносна еволуција, па старите општествени односи веднаш стануваат претесни и застарени за вредностите кои се разоткриле и постанале императив на дејствувањето на луѓето од овие области.
Денес современите општества се затекнати во сосема поинакви материјални услови за разлика од тие кои го детерминирале животот на луѓето помеѓу двете светски војни. Денес живееме во општества кои достигнале (или барем така конвенционално се смета) висок степен на развој на науката, технологијата, уметноста, цивилизациски вредности, општествената одговорност и тн. Како последица на таквиот напредок се смета дека политичката култура и однесување се подигнати на едно повисоко ниво, и се повеќе се полагаат надежи во мирното и цивилизирано решавање на политичките конфликти, а се осудуваат сите насилни политички акти. Може да се каже дека демократскиот капацитет кај граѓаните во западните општества е значително пораснат и просторот на политиката се повеќе го исполнуваат политички опции кои се претставуваат како артикулации на граѓанските потреби на граѓаните, а не како големи идеологии кои граѓаните ги третираат како субјекти на својата идеолошка волја.
Тоа е едната перспектива на гледање на општествениот развој, додека другата не остава простор за значителен оптимизам. Денес современите општества се соочуваат со поинакви проблеми и предизвици кои се специфични за времето во кое постојат. Современиот капитализам артикулиран преку различните видови на либерални влади низ светот произведува последици кои секојдневно го тиштат, чемераат и упропастуваат животот на луѓето кои се затекнати во костецот на лошата страна од општествените збиднувања. Покрај она што може да се нарече како позитивна еволуција или прогрес предизвикан од ваквиот систем, постојат и попратни ефекти кои би можеле да ги означеме како уназадување односно регрес. Карактеристични уназадувачки елементи на денешната фаза на развој на капитализмот е тоа што денес во тој систем се соочуваме со хипер продукција на различни добра која произведува алиенирачки ефекти како конзумеризам, презаситување и недостаток на одредени области, а со тоа брзо и неконтролирано богатење и брзо и неконтролирано пропаѓање, како и масовна технологизација на производството што остава милиони луѓе вон работниот процес (особено оние кои го немаат потребниот степен на образование). Во оваа стапка на развој истиот капитализам произведува вредности како што е бесмисленото акумулирање на капитал (без обѕир на последиците), што предизвикува неморално користење на технологијата со цел да се постигне поголема заработувачка, па оттаму доаѓаме до глобални проблеми како што се големата и неочекувана невработеност на светско ниво, нови форми на експлоатација, зголемени ризици од големи катастрофи, глобалното затоплување, уништувањето на одредени животински видови, економски засеци кои дирекно го уништуваат животот на голем број од луѓето. Потоа државните власти низ светот кои безрезервно им служат на потребите на капиталот наметнаа една нова форма на империјализам. Империјализмот денес е во нова фаза и се наметнува во форма на т.н. неоимперијализам кој создава општества кои се инфериорни во однос на други и кои се во константна финансиска, воена или културолошка зависност од поединечни општества. Како последица на современиот империјализам (без разлика на неговата артикулација, имено дали е тој воен, културолошки, економски и тн.) се случува исчезнување на одредени култури (што е фактор за дезинтеграција во некои општества), се наметнуваат одредени концепти за граѓански слободи независно од тоа дали општествата од кои се бара да ги прифатат веднаш се спремни на тоа или не, се прави поделба на држави од прв, втор и трет свет, се формираат нови работнички провинции кои сега не се под дирекна туку индирекна контрола . Како посредена последица на империјализмот се и креирањето на силни и тоталитарни влади во државите кои се инфериорни и кои спроведуваат брутални политики, предизвикувајќи социјални немири, а во најлоша форма и масовни иселенички кризи. Како најрадикален зло, денес во светот се повеќе зема замав тероризмот, како глобалниот, така и локалниот. Во голема мера тероризмот претставува одговор на неоимперијализмот и економските неправди, но не е реткост да се превземаат терористички напади на расно и идеолошко ниво (терористичкиот напад на Андрес Бреивик). Денес владите кои не припаѓаат во т.н. прв свет, не уживаат целосен суверенитет, па оттаму неретко и не успеваат да се справат со политичките и социјалните проблеми кои се случуваат во нивните општества. Вредно е да се напомене дека од 2008 година светот го зафати новаата економска криза, по интезитет слична на онаа од 1930, која предизвика слични ефекти како и кризата позната како големата депресија. Овие како и многу други фактори влијаат да граѓаните во современите општества повторно (како и во периодот на меѓу двете светски војни) почуствуаат социјална, политичка и економска несигурност. Повторно во светот се случуваат истите проблеми кои наликуваат на условите во кои порано се појави фашизмот. Денес светската јавност и како владите во засегнатите држави имаат една преќутна толеранција кон разни конзервативни движења кои ветуваат некаква социјална сигурност, а се поставени на фашистички компоненти. Ваквите движења во Европа до сега беа вонинституционални и не претставуваа голема политичка закана, но денес после повеќе од 70 години од поразот на фашистичката идеологија ние повторно се соочуваме со институционализација на фашизмот. За да тоа го согледаме не е потребно да одиме премногу далеку, имено нашиот јужен сосед Грција се соочува со наглиот успех на отворено фашистичката партија Златна зора (основана во 1993) која на изборите во 2015 година освои 7% од севкупниот број на гласови, па оттаму во Грчкиот парламент има 18 пратеници, додека во Европскиот има 3. Оваа партија се карактеризира со радикален национализам, отворен расизам, насилство и закани, и до сега учествувала во многу социјални немири предизвикани од неа. Во Унгарија на власт веќе неколку години е партијата FIDESZ на чело со Виктор Орбан, која неколку години последователно е обвинувана за тоталитарна влада со фашистички тенденции, еден пример за фашизмот на FIDESZ е подигањето на ѕид со кој се отфрли секаква помош кон бегалците од истокот. Во Франција (која вообичаено се смета за политички еманципирана држава) владата на Никола Саркози (Унијата за народно движење) во 2009 и 2010 протера повеќе од 18.000 роми кои живееја во Франција. На 11 Ноември 2015 година во Полска се случи најголемиот протест (на кој отприлика присуствуваа 100.000 граѓани) против „муслиманската инвазија “ на Европа кој беше дирекно насочен против влезот на сиријските бегалци во Полска. Овој марш преќутно беше поддржан од актуелната влада на партијата Закон и правда, која е десничарска и изразито конзервативна партија и која е се почесто обвинувана за фашизам. Најголемата империјалистичка сила се соочува со појавата на феноменот Доналд Трамп кој во суштина е популистички фашист и кој бесрамно и без размислување искажува отворено фашистички ставови кои не само што треба да ги загрижат граѓаните на САД туку и светската јавност, бидејќи тој во своите обраќања навестува голема нерационалност при употребата на сила по доаѓањето на власт.
Материјалните околности во кои се наоѓа Македонија во годините од својата самостојност се големата невработеност, загрозените човекови права и слободи, загрозените работнички права, огромна социјална поделеност, масовно иселеништво (особено на младата популација), висока стапка на морталитет, ограничен државен суверинитет, последици од конфликтот во 2001 година и низа други проблематични состојби. Ваквите состојби своите причини ги имаат во излегувањето од едно општество на распад, политичката и економската транзиција, воениот конфликт во 2001 година, зафатеноста од светските економски кризи, изолираноста на Македонија од интернационалните здружувања итн. Со ваквите околности животот на македонскиот граѓанин е несигурен и исполнет со секојдневни ризици и тешкотии. Политичките збиднувања кои се отсликување, а воедно и причина на ваквата ситуација стануваат се потурбуленти и потурбуленти. Во диверзитетот на разни политички тенденции забележителна е една која континуирано се развива од 1991 година па наваму, а денес доживува кулминација. Имено со воведувањето на повеќе партиски систем во Македонија национализмот се повеќе и повеќе зема замав. Политичките партии како и други вониституционални движења се повеќе како акцент на своите залагања го ставаат националното единство и националната гордост. При тоа со лоцирање на национални непријатели ја маскираат нефункционалноста на македонското општество.
Ваквите околности во кој се наоѓа нашето општество прават плодна почва за развивање на фашистички идеи, како и нивно имплементирање како вонинституционално така и институционално. До сега во независна Македонија се појавиле различни фашистички вонинституционални организации, но и институционални кај кои можат да се препознаат фашистички елементи. Но можеби по прв пат од ослободувањето на Македонија од фашистичкиот окупатор државната власт пројавува карактеристики на фашизам. Од 2006 па наваму државната власт во главно е контролирана од страна на десничарската и конзервативна партија ВМРО – ДПМНЕ и нејзиниот коалиционионер партнер од 2008 година ДУИ. Од тој период наваму во Македонија се направени бројни законски реформи кои општеството го доведоа во една посебна состојба во која слободата влегува на сѐ помала врата.
Критиките кон нивното владеење се бројни и доаѓаат од диверзитетни критички позиции. Уште од почетокот на нивното владеење тие успешно инсталираа политички дискурс кој е доста агресивен и поприма фашистички својства и кој до сега ниеден политички субјект не успеа сериозно да го разниша. Главната линија на тој политички дискурс е национализмот и националниот интерес , а за носители на истиот се прогласија тие. Главна алатка за освојување на политичкиот простор во тој дискурс стана стигмата национален предавник – метод кој е карактеристичен за сите тоталитарни движења и партии чиј акцент на делување онеспособување на противникот, а не рационалната оправданост на таквата политичка идеја- која е прилепена на секоја потенцијална политичка опозиција на нивната идеја. Овој дискурс е интензивно пратен со создавање на митска национална слика, креирање на митски ентитет, на кого нацијата мора да му се потчини, а медиумот за комуникација помеѓу тој ентитет и граѓанинот на Македонија е единствено партијата која веќе се наметнува како нужност, а не како избор. За овој идеолошки опиум да профункционира во пракса се спроведоа низа на чекори кои за своја цел имаа преиспишување на националната историја во која се отворија низа на илузорни битки со идеолошкиот непријател. Понатаму постои сериозна критика за нивниот однос кон медиумите и алатките за ширење на политичка идеја. Имено се повидливо е агресивно користење на медиумска пропаганда во контекст на нивната кауза, исто така се поприсутно е одмаздништво кон непослушните медиуми (во некои случаи постои сомнение за политичко пресметување со мерки на притвор, а исто така постојат сомненија за егзекуција на новинар), очигледна е и синхронизираноста во известувањето за одредени настани помеѓу различни медиуми со различни новинарски тимови, кои доаѓаат до истите конклузии, ги користат истите методи, но апсурдот да е поголем ги прават и истите грешки. Понатаму уште една карактеристика на оваа власт е прекумерната употреба на сила при извршување апсења, полициски интервенции на протести, секојдневни полициски интервенции (што во еден случај заврши со убиство на млад човек), насилството на партиската младина, како и на локалните организации кои се во блиска соработка со нив (НВО, навивачки групи и тн.). Креирање и контрола на етнички конфликти, кои се употребуваат во различни контексти како би се постигнале некои ним корисни цели. Злоупотреба на законот за вработување во јавниот сектор каде што, наместо вработување според компетенција и стручност масовно се вработува партискиот кадар независно од неговата некомпетеност. Исто така судската власт е предмет на сомнение на покорност кон извршната власт, па постојат низа на примери со кои може да се поткрепи тоа тврдење. Со сите овие како многу други елементи на своето владеење оваа власт остварува во пракса една фашистичка идеја за општество на субординација. Македонското општество денес живее во подробна подреденост во сите негови пори. Имено секој граѓанин во нашето општество е дел од некаков хиерархиски степен и е во постојана зависност од некој кој стои повисоко на хиерархиската скала и таквата состојба се одржува со методи на континуирано заплашување и сеење страв.
Генералната општествена состојба исто така се отсликува и на полето на образованието. Имено образовните политки во Република Македонија се чини дека одамна го изгубиле својот компас, па изгледаат како стихијно да се залетуваат во правец на сопствената гибел. Но колку и образованието да изгледа дезориентирано и препуштено на ситните и криминогени умови кои редовно успеваат да бидат поставени на чело на образовните институции, сепак може да се издвојат неколку генерални карактеристики на образовната политика на оваа власт.
Најпрво во односот кон образовните материјали или изборот на образовните единици што се користат при образовниот процес се препозава една интенција да некои идеолошки вредности некритички и подмолно се вметнат во нив. Самата поставеност на селекцијата на образовните материјали е проблематична бидејќи е видливо централизирана и селектирана од Министерството за Образование без доволно стручна консултираност и обработка. Еден пример за таквото идеолошко индоктринирање на учениците е случајот со учебникот за граѓанско образование за 8-мо одделение во кој стои: –„Кога покорувањето на моќта е прифатена, тогаш за таа моќ велиме дека прераснала во власт. Власта е облик на моќ која е прифатена како оправдана, бакнувањето рака на повозрасните е изразување на почит кон авторитетот, лојалните граѓани ги почитуваат оние кои се на власт во општеството, и секогаш се подготвени да ги следат правилата и прописите и по цена да мора да се откажат од своите слободи.“
Овој пример не е изолиран пример на кој може да се посочи, голем дел од македонските учебници подлежат на грешки, индоктринации и лажирани факти. Во нив се наоѓаат дискриминирани многу општествени групи, како што се оние кои доаѓаат од посиромашните семејства (пример во учебникот по социјологија за 2-ра година гимназиско образование, каде што се констатира во форма на императив дека децата од побогатите фамилии завршуваат и треба да завршуваат со поголем успех во образованието, без претходно да се даде објаснување на методот преку кој е дојдено до оваа констатација), оние кои се од етнички малцинства, политичка опозиција, сексуални малцинства итн. Не е изоставена и интервенцијата во наставните програми, каде што се воведени и предмети како што се запознавање со религијата и етика во религиите како и обидот да се воведе веронаука, што претставува дирекно кршење на принципот на секуларноста и индирекна индоктринација на младите деца. Наставната програма трпи исто така многу модификации како успешно би можеле да се контролираат образовните институции. Нејзиното планирање е централизирано и потчинувањето кон она што доаѓа од министерстовото како педагошки императив е безусловно. Имено наставните програми претстсавуваат економизирање на туѓата (наставничката) енергија и време со цел максимилизација на успехот кон поставената цел на политичката елита без водење сметка за неприкосновениот интегритет и автономност на наставникот во наставниот процес. Всушност слободната волја и иницијатива во македонскиот образовен процес се тотално сузбиени и практично не постојат.
На полето на вработување на наставниот кадар во Македонија се имплементира еден селективен процес каде главниот критериум за вработување е послушноста и партиската определеност на кандидатите. Со такви примери изобилува секое ниво на образование. Оние кои што според власта се неподатни да бидат во образовниот процес се жртви на разни механизми за исклучување од него. Еден од нив е и процесот на лустрација со кој власта допре и во образовниот кадар, каде се најдоа лустрирани професори, на кои најпрво им се нарушија личносниот и професионалниот интергритет, а исто така активно се работи на нивно протерување од работниот однос.
Ситуацијата во високото образование беше долго време непроменета и процесите кои се одвиваа во него одеа по институционална инерција. Но последните неколку години власта тргна го воведување на контрола и врз него. На тоа укажува дека само во последните 6 години македонското високо образование претрпело 16 измени на ЗВО. Промените одеа во насока од поставување на некомпетентни министри за образование (што јасно ја покажува целта дека се ставаат егзекутори на веќе готова политика, наместо еманципирани и автономни личности кои ќе работат во насока на зголемување на квалитетот на образованието), до отварање на нови универзитети и факултети низ целата држава (со што се релативизира вредноста на постоечките, и се укинува нивното влијание врз политичкиот простор во Македонија), нефинансирање на научната дејност и истражување или селективно финансирање, неефикасно стипендирање на студентите (создавање на еден клиентелистички однос на студентите кон власта). Кулминацијата беше достигната со воведување на екстерно тестирање на сите нивоа на образование (во високото образование таквата реформа не помина, односно сеуште е ставена во мирување). Со оваа реформа се поставува еден уникатен и само за Македонија карактеристичен систем на контрола на образовниот процес. Имено власта без криење и отворено се надредува над знаењето и науката и во својство на “објективна“ терезија одлучува за компетентноста на материјалите, кадарот, програмите и учесниците во образовниот процес. Оваа тенденција е инхерентно својство на секој вид на фашизам, каде што политичката идеологија на власта е императив и на неа потклекнуваат сите останати општествени компоненти и појави. Но надредувачкиот однос на власта кон образованието не завршува тука, туку се исполнува и со низа на постапки кои власта ги превзема околу секојднвеното менаџирање со ВО. Пример за тоа е неодамнешното решение за новите згради на двата факултети ( Физичка култура, спорт и здравје и ФИНКИ) да се сместат во веќе преполниот и претесен кампус за општествени науки иако за нив претходно се изводјувани средства како би биле изградени на друга локација, па дури и има веќе започнати згради во изградба. Иако на ваквиот гест изреагира академската заедница со укажување на неговата избрзаност и нестручност сепак цврстата волја на партијата аминувана од ректорот на УКИМ Велимир Стојковски без било каква консултација и сослушување на туѓото мислење остана на својата позиција и почна со реализација на проектот. Ваквиот чекор остави големи сомнениа дека позади него стои организиран криминал помеѓу претставници од власта и надлежни претставници на универзитетските власти. Понатаму ректорот на универзитетот Кирил и Методиј г-дин Велимир Стојковски кој е во залезот на својот втор мандат (чија област на занимавање патем е биохемијата – област која е “најподатна“ за позицијата ректор) е личност која овозможи или преќутно дозволи да високото образование падне под огромно влијание на власта и биде доведено до ова ниво во кое што е сега. Низ текот на целиот свој мандат тој дури не се осмелуваше ни да ги коментира секојдневните порази на академската слобода, а како ли на нив да се спротивстави. Дополнително во различни околности, а можеби од невнимание ги пројавуваше своите склоности кон вредносните матрици на партијата на власт. Еден пример за тоа организирањето на свечена миса (молење) во Богословскиот факултет за почетокот на учебната година во септември 2012 година, со тој потег тој ја погази секуларноста на универзитетот од страна на црквата (ако воопшто бил информиран дека таква постои). Колку и неговите грешки да се базирани на незнаење и некомпетентност за позицијата ректор на универзитет сепак постои големо сомнение околу неговата честа послушност кон владините политики. Покрај неговата послушност, позната е послушноста на низа на професори од високото образование кон партијата на власт. Таков е примерот со формирањето на контра професоркиот пленум кој броеше 200 потписи од рацете на универзитетски професори. Оваа група на професори со големо одобрување ги примаше и ги прима реформите на партијата на власт, и со подли и нечесни обвинувања константно настапуваше против своите колеги. Покрај оваа група на професори како индивидуални подржувачи без академски `рбет (споени во вонобразовни организации како ГДОМ на пр.) на партијата на власт се појавуваа Тања Каракамишева, Тони Науновски, Виолета Ачковска, Никола Жежов, Димитар Трајанов, Виктор Камиловски, Љубиша Георгиевски, Саво Климовски и др. Некои од овие луѓе денес имаат високи позиции во образувањето на високо образовните политики, како и останати државни органи и комисии иако нивната компетентност за истите е сомнителна.
Постојат и други примери на индоктринација на децата во образовниот процес како што е задолжителното свирење на националната химна во некои основни училишта низ Македонија како почеток на наставниот ден, носењето на молитва за почеток на учебната година на деца од основно училиште во Пробиштип, изведување (симулација) на црковни ритуали во училиштата, маршот на ученици во основните училишта во Битола познат како „Децата за доброто и светлината – Денот на Ангелчињата“, протерување на синдикаланите лидери во образованието од нивните позиции во СОНК (примерите со исклучувањето од СОНК на најистакнатите и најгласни синдикалци Душко Стојановски и Фанче Јошевска познати по својата чесност и работливост) и тн. Овие примери јасно покажуваат дека партијата на власт образовниот процес го сфаќа како индоктринација на младите а не како процес за нивно образување во слободни и критични граѓани.
Мора да се забележи дека партијата на власт (ВМРО ДПМНЕ) никогаш официјално и отворено не се декларирала дека почитува фашистичка идеологија. Единствено може да се посочи дека поединечни членови на истата партија или партиите со кои е во коалиција, како и силни поддржувачи на истата, а кои се јавни личности имаат отворено фашистички ставови по одредени прашања. Но и покрај тоа што не можат да и се препишат официјални фашистички ставови, сепак може да се забележи во досегашната политичка пракса која ја спроведувала дека се приметливи одредени фашистички тенденции. Токму поради тоа тие мора да бидат забележани и некако оквалификувани, а потоа и елиминирани преку организирана политичка борба од страна на свесните граѓани. Сите видови на фашизам во својата крајна основа се крајно нерационални и подлежат на невредности и доколку истите се спроведат односно се институционализираат тогаш се губат или трајно се оштетуваат цивилизациските вредности до кои стигнало едно општество. Човековите права и достоинство се нарушуваат па од животот не останува многу освен недостоинствено покорување на морално помалку вредните луѓе. А на прашањето зошто фашистите се толку упорни кон освојувањето на образовниот процес не е доволно само да се одговори дека во образованието односно во младите ја гледаат иднината на својата идеологија, туку за одговорот да биде потполн мора да се каже дека токму во образованието односно во свесните и еманципирани граѓани (кои можат да станат такви само со знаење) тие ја гледаат пропаста на својата невредна идеологија, па поради тие причини секогаш го силуваат и го калемат по нивен терк. Затоа борбата против фашизмот на секое ниво а особено во образованието не е избор, туку претставува нужност. Додека за да може да се бориме против него, прво мора да ги разбереме условите во кој тој настанува, компонентите врз кој ја гради својата идеологија, начинот на неговата манифестација и долгорочната нефункционалност. Доколку така го разбереме тој го губи статусот на митско зло и се прикажува во својата вистинска појава, имено како една реакционерна (конзервативна) реакција на проблемите во кои е затекнато едно општество а се од материјална природа. Главната заштита против него секогаш е знаењето, еманципираноста и храброста бидејќи единствена почва од која тој може да никне е малограѓанштината, незнаењето и неморалноста. Затоа кога ги препознаваме таквите тенденции во нашето општество наша обврска е ним да им се спротивставиме и да не дозволиме и овој пат фашизмот да го земе својот данок и повторно да го уназади нашето општество. Затоа во име на здравиот разум време е цврсто да застаниме во одбрана на цивилизациските вредности до кои како општество сме стигнале.
Стефан Видиков
Член на Младинската организација “Мугра”
МУГРА 